UN VRAI PONT CULTUREL: TIMOUR MUHIDINE

Bonjour cher Timour Muhidine, merci d'avoir accepté mon invitation. Tout d'abord, pourriez-vous vous présenter à nos lecteurs d'un peu plus près ?

Bonjour cher Deniz. Je peux effectivement tenter de me présenter à vos lecteurs : né à Koweït-city par le plus grand des hasards (mon père y travaillait comme journaliste), j’ai grandi en France à partir de 1962. Ma famille maternelle vivant dans le nord de la France, c’est là que je suis allé au lycée puis à l’université (Etudes d’anglais est d’allemand), très intéressé par le Moyen-Orient dont ma mère entretenait le goût mais sans que j’ai conscience des racines turques de mon père. C’est à vingt ans passés, à la suite d’un long séjour en Grande-Bretagne que j’ai compris que cette composante (mes grands-parents turcs, des Ottomans établis à Alep, en Syrie) avait son importance et que je me suis lancé dans l’apprentissage du turc. C’est ce qui m’a amené à Paris, seul lieu possible pour apprendre cette langue, aux Langues’O. J’ai donc commencé par un diplôme (la licence n’existait pas entre 1984 et 1987) puis je me suis mis à traduire pour des revues, entre autres la revue bilingue Anka (publiée à Paris de 1986 à 1996, dont je suis devenu rédacteur-en-chef en 1991. J’ai ensuite obtenu une bourse de recherche à l’IFEA d’Istanbul en 1993 pour préparer une thèse de littérature comparée sur le modernisme turc. Je suis resté une année à Istanbul, ai pu améliorer mon turc parlé et mettre en place des contacts avec le monde littéraire : écrivains, traducteurs et éditeurs… Que je poursuis depuis et qui constituent une sorte de famille idéale pour ceux qui aiment la littérature!

Entre 1994 et 2006, j’ai fait du journalisme pour divers mensuels, j’ai traduit plusieurs ouvrages du turc et de l’allemand (Anthologie de nouvelles turques, romans de Nedim Gürsel, choix de poèmes de M.C. Anday, poèmes de Zafer Şenocak) tout en participant à de nombreuses rencontres et colloques. J’ai également beaucoup collaboré avec diverses maisons d’édition dont Publisud et L’Esprit des Péninsules, une petite structure dirigée par Eric Naulleau qui a accueilli de nombreux projets : Paristanbul (Les Ecrivains turcs et Paris), Le Dernier Seigneur des Balkans (Necati Cumalı), Istanbul réelle, Istanbul rêvée (recueil d’essais), au milieu d’une myriade d’auteurs des Balkans, d’Europe centrale, du domaine russe, etc… Bref, j’avais l’impression de réussir à diffuser plus largement la littérature turque en dépassant le cadre limité de quelques éditeurs traditionnels comme Gallimard ou François Maspéro.

Après quatre années de cours à Strasbourg, j’ai commencé à enseigner la littérature turque à l’Inalco en 2001, contribuant ainsi à former des étudiants et jeunes chercheurs sur un domaine peu représenté en France, mais aussi - indirectement) - une génération de jeunes traducteurs littéraires.

En 2006, les éditions Actes Sud m’ont demandé de reprendre la collection « Lettres turques « initiée par Levent Yılmaz et d’introduire de nouveaux auteurs : c’est là que sont parus L’Institut de remise à l’heure des montures et des pendules de A.H. Tanpınar (traduit par mes soins), puis des auteurs comme Sema Kaygusuz, Tahsin Yücel, Yiğit Bener, Murathan Mungan, Leylâ Erbil, Enis Batur, Aslı Erdoğan… Actuellement la collection compte plus de 30 titres et nous avons connu un beau succès avec le roman Madame Hayat de Ahmet Altan paru en septembre 2021 ; en effet, il a reçu un des plus grands prix littéraires, le Fémina étranger, jamais accordé auparavant à un auteur turc.

Par ailleurs, je n’ai jamais cessé d’écrire et ai publié plusieurs ouvrages depuis 1999 : un roman consacré à une journée de Verlaine et Rimbaud (Un Coeur double), un roman d’exploration des rapports franco-turcs (La Fille de l’ethnographe, 2022), des récits autobiographiques (Du Nord cru, 2003), un récit de voyage dans le Nord de la France (Sous le soleil de Bernanos, 2010), une fantaisie théâtrale (L’Homme qui parlait aux géants, 2014) et des contributions diverses à des revues ou ouvrages collectifs. La traduction et l’écriture créative se nourrissent l’une l’autre…

Au sens propre, vous êtes un pont culturel, comme Le Dactylo Méditerranéen s'en fait une mission. Vous avez des œuvres précieuses tant pour la culture française que turque, tant dans l'enseignement des langues que dans le domaine littéraire. Quels sont vos commentaires sur les similitudes et les différences des deux cultures littéraires ?

Il est vrai que j’essaye - depuis maintenant une trentaine d’années - de contribuer à la connaissance de la culture et de la littérature turques, à travers les traductions (celles que j’ai faites et celles que je publie dans la collection « Lettres turques »), les ouvrages collectifs et bien sûr mon enseignement (à partir de 2001) à l’Inalco. C’est un processus qui n’a cessé de prendre de l’ampleur, j’ai l’impression d’avoir bénéficié d’un nouvel intérêt pour la culture littéraire turque en France, d’une curiosité à l’égard du roman turc qui a permis la reconnaissance de plus d’un nom en-dehors du Prix Nobel Orhan Pamuk : chez Actes Sud par exemple, nous avons ainsi publié Leylâ Erbil et Yusuf Atılgan, mais aussi un auteur que je considère comme l’un des noms majeurs du XXè siècle, Tahsin Yücel. C’est un talent très original qui mérite d’être connu hors de Turquie : 6 livres sont parus en français depuis 2004 et je me bats pour continuer à l’éditer, par exemple avec le roman Yalan (de 2002) ainsi que Golyan Devrimi (2008).

Du côté français, il m’est arrivé de conseiller à des amis éditeurs ou traducteurs turcs de publier tel ou tel auteur… La perception de la prééminence d’un auteur est souvent plus fine quand on vit dans le pays, qu’on en lit régulièrement la presse et que l’on peut évaluer l’ancrage du texte dans la production locale : je suis aussi un lecteur de littérature française et j’ai une idée de ses évolutions, des courants qui la traverse, de ce qu’il faudrait (idéalement) traduire…

Les deux cultures littéraires sont très différentes dans leurs principes, évolution linguistique (avec l’histoire quelque peu chaotique de la langue turque au XXè siècle) mais aussi dans les critères esthétiques qui règnent à un moment donné. Elles ont cependant largement échangé entre la fin du XIXè et maintenant : Istanbul, rive gauche que j’ai publié en 2019 (à paraître en turc chez Kırmızıkedi), raconte en détail ces échanges sur plus d’un siècle, en y incluant la place des idéologies et de la philosophie, en tâchant d’attirer l’attention sur les arts plastiques et la structuration du monde de l’édition. Ce va-et-vient permanent entre Turquie et France, c’est sans doute cela qu’il faudrait retenir : un mouvement, un flux de transferts, une dynamique qui implique beaucoup d’images fortes…

Par rapport aux littératures classiques française et turque, la littérature contemporaine des deux cultures, en particulier la poésie contemporaine, n'est pas suffisamment connue l'une de l'autre dans les deux cultures. La raison de l'émergence d'un résultat aussi paradoxal dans une période où les ressources et les œuvres sont si facilement accessibles, est-ce le déclin de la conscience artistique au fil des années ?

Il est difficile d’expliquer simplement le manque d’intérêt pour la poésie contemporaine mais c’est un constat que l’on peut faire dans les deux pays… Peut-être plus en France où, si l’on publie beaucoup de poésie (le nombre de micro-éditeurs de poésie est assez impressionnant), on constate que les ventes d’ouvrages et la lecture sont à la baisse. Une des raisons est sans doute l’offre culturelle qui a beaucoup évolué et la prédominance - au niveau mondial - du genre romanesque. Bien sûr, je parle ici de la production papier, la poésie en format numérique représente néanmoins une masse énorme qui peut être lue de manière différente permettant au lecteur de « butiner », de passer d’un texte français/francophone à une traduction de l’américain ou du japonais… Et probablement d’acquérir une plus vaste culture poétique que les générations précédentes n’en avaient le loisir.

Il faut aussi dire que la grande poésie turque (je pense ici en priorité aux auteurs du courant Ikinci Yeni, Ece Ayhan, Edip Cansever ou Turgut Uyar) est difficile à traduire, non seulement en raison d’une langue très élaborée, qui joue sur de multiples référents, des allusions au fond culturel, à l’ottomanité, à l’argot, mais aussi en recourant à un imaginaire très « étranger « à l’esprit français. Du coup, peu traduite, elle est reléguée à quelques numéros spéciaux de revues mais ne « passe » pas directement dans le patrimoine des traductions en français. Si Osip Mandelstam, le Russe, ou Constantin Cavafy, le Grec d’Alexandrie, sont maintenant bien acclimatés en France, il n’en est pas de même pour Cemal Süreyya ou Ilhan Berk !

Dans votre dernier livre, La Fille de l'Ethnographe, nous voyons que des générations et des regards différents traitent des différences, des similitudes et parfois même des conflits entre les cultures. Je n'ai pas encore fini tout le livre, mais je peux facilement dire que même au début, il m'a laissé une impression saisissante. Quelle a été votre plus grande inspiration pour écrire ce roman ?

Le point de départ de ce roman a été une commande faites par un directeur de revue qui réalisait un numéro sur le thème de L’Etranger : une petite fiction d’une dizaine de pages qui a fini par se transformer en roman plus structuré. Au fil du temps, j’ai choisi d’ incarner mon personnage dans une figure de scientifique (un ethnographe) turc qui, à l’aube des années 1960, se lance dans l’exploration de la province française. Pourquoi la province, direz-vous ? Oktay a pour projet d’analyser la société française, de la traquer dans ses moindres détails en évitant l’écueil de ses prédécesseurs : se contenter d’observer un petit groupe de Français, plutôt intellectuels, et à Paris. Il choisit donc de s’éloigner de la capitale et d’aller s’immerger dans l’autre France, celle des petites villes, des milieux ruraux, où il espère saisir la quintessence de la vie française. Le regard est un peu ironique car je voulais à la fois montrer l’ambition du projet, l’impasse qu’il représentait et les difficultés théoriques éprouvées par ce jeune représentant d’un domaine encore peu développé en Turquie… Bref, si ces années 1960 sont aussi la grande époque du tiers-mondisme militant où certains Turcs rêvent de se libérer des liens avec l’Amérique, ceux-là mêmes que l’expérience yougoslave et le non-alignement font rêver, la fierté du personnage le pousse à s’imaginer plus grand que nature…

En peignant sa morne vie de chercheur isolé et peu compris de ses voisins, j’ai aussi eu envie de raconter sa découverte du monde arabe, entre autres l’Algérie qui venait de se libérer du carcan colonial, et qu’il ignore complètement. Les récits qu’on lui fait des nationalistes algériens et du grand festival Pan-africain modifient peu à peu sa vision des Arabes, traditionnellement mal connus des élites républicaines en Turquie. Ces thèmes sont encore valables de nos jours, me semble-t-il…

Et puis, s’est imposé le personnage de Nedjla, sa fille : une jeune révoltée qui choisit l’apparence conservatrice (le voile dont ses parents se moquent) tout en étant de son temps et plutôt ouverte sur de nombreux sujets, sociaux, amoureux, politiques. Elle se situe dans la droite ligne de son père, elle aussi veut comprendre l’Occident (les Français ne sont qu’un prétexte) et finit par se rendre à Paris dans les derniers chapitres du livre. Et puis, il n’y a pas que l’ethnographe qui fait la chasse aux préjugés et aux clichés : l’auteur aussi s’en mêle car je constate que les visions déformées (de part et d’autre) sont encore très répandues : la confrontation des deux est souvent cocasse ou ridicule, elle peut aussi virer au tragique mais je n’ai pas voulu privilégier cette tendance. Oktay n’est confronté à la violence que vers la fin du roman lorsqu’il effectue une longue marche dans la nature et ressent toute la sauvagerie d’un monde qu’il pensait tout à fait polissé… C’est une façon de dire qu’on ne connaît jamais tout à fait l’Autre.

Encore une fois, je veux continuer avec votre dernier roman. En fait, ce livre, qui semble nostalgique à première vue, nous permet de commencer à suivre les traces de demain au fur et à mesure que nous le lisons. Autrement dit, il fait quelque chose qui n'est pas facile à réaliser : il peut asseoir hier, aujourd'hui et demain sur la même table sans se contredire, et il crée une délicieuse « harmonie des âges ». Comment évaluez-vous votre roman à cet égard ?

Sans doute, en raison de son ancrage dans le passé (années 1960 et 70), le roman donne une impression nostalgique…. Mais en réalité, je voulais raconter la France d’aujourd’hui (la Turquie contemporaine y est évoquée plus directement à travers le personnage de Nedjla et ses impressions d’Istanbul) et ses contradictions : généreuse et cruelle, prétentieuse et étonnamment humble sur certains sujets, laïque et catholique en même temps, attachée aux petites choses sans intérêt et idéaliste… C’est cela que découvre notre savant, Oktay, qui pensait trouver dans le terroir français des vérités plus fermes, des certitudes qui pourraient s’écrire dans son projet de petits traités. Quant à l’avenir, il est contenu dans les promesses non tenues des années 1960-70, les bonnes intentions et les réticences de la société (en général) et celles des individus, chacun à sa manière. Le projet intellectuel d’Oktay est très vaste mais ne peut aboutir qu’à une impasse, qui est aussi une critique de certains domaines des sciences sociales (ici l’ethnologie et l’anthropologie) qui se rêvent en discours à la fois dominateurs et émancipateurs. A un moment, Oktay s’acharne sur l’ouvrage d’un collègue où il discerne une certaine antipathie pour le monde d’où il vient et enrage de cette diffusion de la pensée européenne injuste et écrasante. Son séjour en Europe le fait évoluer puisqu’à son retour, désabusé, il deviendra un intellectuel féru de néo-ottomanisme. Une dérive intellectuelle qui nous rappelle des choses, non ?

J’espère que le lecteur français y verra clair, une lecture au premier degré pourrait l’entraîner sur une mauvaise pente. Mais je préfère faire confiance à la capacité de chacun de s’accommoder de ces critiques faites sur le mode ironique et destinées à faire réfléchir. Il s’agit d’une fiction qui s’amuse à démonter le rêve de science d’un homme de bonne volonté que le passage du temps et le changement de génération qu’il voit chez sa fille mais sans en prendre toute la mesure, va remettre à sa juste place.

En plus d'enseigner la langue et de produire des œuvres littéraires, vous faites également des traductions. En tant que Turc et Français, comment évaluez-vous les reflets des passé et présent de la littérature turque en France ?

Oui, je considère que la traduction littéraire nourrit aussi l’écriture, et à ce point de vue-là, la figure de l’auteur/traducteur est bien ancrée dans nos cultures respectives… Tahsin Yücel, Özdemir Ince, Ataol Behramoğlu, Cevat Çapan sont des modèles du genre : une oeuvre conséquente de traducteur adossée à un travail de créateur intense. J’aimerai rappeler que, quand on traduit, on se doit d’inventer, ce qui suppose une créativité que la langue de départ (le turc, pour moi) stimule et, d’une certaine manière, force dans ses retranchements : le français de la traduction est une langue étirée, malmenée, explorée qui doit retrouver quelque chose de l’original mais de toute évidence, pas tout l’original. Entre contrainte et liberté, la traduction propose une nouvelle version de la langue, si possible imprégnée de l’esprit de la langue d’origine. Je dis : « si possible" car dans ce bricolage inspiré, on fait son maximum mais pour finir on ne fait que ce que l’on peut !

J’aimerais répondre clairement à la deuxième partie de votre question : je pense qu’il faut garder en tête que l’histoire littéraire, son développement, mérite aussi d’être traduit dans chacune des langues. Par exemple Ahmet Hamdi Tanpınar ou la poésie de Ikinci Yeni sont des balises au rayonnement encore faible en France : il importe donc de traduire les oeuvres qui permettront de comprendre le romancier des années 1950 et 60 ainsi que la poésie fulgurante d’un Ece Ayhan… Afin que la littérature turque de la seconde moitié du XXè s’incarne dans des oeuvres majeures destinées à être - un jour - appréciées du lecteur européen ou africain (francophone), par exemple. Par ailleurs, considérant l’écho souvent recueilli par les traductions en français, cette langue de traduction peut constituer un raccourci vers d’autres domaines linguistiques, comme l’arabe, le persan ou le coréen ! Malgré (ou à cause de) la globalisation, la découverte de nombreuses oeuvres littéraires continue de passer par un éditeur français.

Merci pour vos réponses. Enfin, qu’est-ce que vous vouliez dire aux lecteurs turcs et français du Dactylo Méditerranéen ?

Je voudrais dire que la communication entre les deux zones géographiques, les deux langues, les deux cultures doit se poursuivre : chaque traduction, chaque article, chaque nouvelle ou roman apporte sa pierre à l’édifice. Il est clair que l’enthousiasme réciproque pour la Turquie est la France se retrouve à chaque génération… En Turquie, les exemples d’enseignants, de traducteurs, d’hommes de lettres et d’éditeurs qui continuent de diffuser cette image de « pont » sont nombreux et éloquents. Des noms aussi différents que Yiğit Bener, Enis Batur, Orçun Türkay, Ebru Ertaş, Alpagut et Ayşe Güntekin (pour ne citer que ceux-là) ont fini par composer un paysage de « passion française » mise au service de la littérature : on peut compter sur eux. En France, les traducteurs, auteurs, éditeurs de bonne volonté ne manquent pas non plus, tous décidés à faire émerger un domaine turc. Cette communauté informelle fonctionne et s’amplifie même. Quelle différence avec le début des années 1980 où seuls trois ou quatre auteurs turcs montraient le bout de leur nez en français !

&

GERÇEK BİR KÜLTÜR KÖPRÜSÜ: TIMOUR MUHIDINE

Merhaba sevgili Timour Muhidine, öncelikle davetimi kabul ettiğiniz için teşekkür ederim. Mümkünse bize kendinizi biraz daha yakından tanıtabilir misiniz?

Merhaba sevgili Deniz. Kendimi okuyucularınıza şöyle tanıtabilirim: Kuveyt kentinde büyük rastlantıların bir araya gelmesi vesilesiyle doğdum (babam orada gazeteci olarak çalışıyordu), 1962 yılından itibaren de Fransa’da büyüdüm. Fransa’nın kuzeyinde yaşıyor ailem, ki orası önce lise, akabinde de üniversite eğitimime devam ettiğim yerdir (İngilizce ve Almanca okudum), ayrıca babamın Türk kökenlerinin bilincinde olmaksızın annemin, zevklerini hala sürdürdüğü Orta Doğu’yla ilgiliyim. Bu bileşimin (Türk dedelerim, Suriye’nin Halep’ine yerleşmiş Osmanlılar) önemli olduğunu yirmi yıl önce, Büyük Britanya'da uzun süre kaldıktan sonra anladım ve Türkçe öğrenmeye verdim kendimi. Bu da, bu dilin öğrenilebileceği tek yer olan Paris’e sürükledi beni (Langues’O). Böylelikle bu uğraşa bir diplomayla başladım (lisans öğretimi 1984 ve 1987 yılları arasında mevcut değildi) ve akabinde aralarında çift dilde yayımlanan bir dergi olan Anka’nın da bulunduğu (Paris’te 1986’dan 1996’ya kadar yayımlanan, 1991 yılında baş editörü olduğum dergi) dergiler için çeviriler yapmaya koyuldum. Bunu izleyen süreçte Türkçenin çağdaşlaşması üzerine bir karşılaştırmalı edebiyat tezi hazırlamak için 1993 yılında İstanbul IFEA’da araştırma bursu kazandım. Bir yıl İstanbul’da kaldım, bu zaman zarfında Türkçe konuşma pratiğimi geliştirebildim ve aynı zamanda yazın dünyasıyla ilişkiler kurabildim: yazarlar, çevirmenler ve editörler ile… Hanidir peşinde olduğum ve edebiyatı sevenler için bir tür ideal aile oluşturan!

1994 ve 2006 yılları arasında çeşitli aylık yayınlarda gazetecilik yaptım, birçok konferans ve buluşmaya katılarak Türkçe ve Almancadan birçok yapıt çevirdim (Türk Öyküleri Antolojisi, Nedim Gürsel’in romanları, Melih Cevdet Anday’dan seçme şiirler, Zafer Şenocak’ın şiirleri). Bunların yanı sıra, Eric Naulleau'nun yönettiği ve çok sayıda projeye ev sahipliği yapan küçük bir yapı olan Publisud ve L'Esprit des Péninsules dahil olmak üzere çeşitli yayınevleriyle yoğun şekilde işbirliğinde bulundum: Paristanbul (Türk yazarlar ve Paris), Balkanlar’ın Son Efendisi (Necati Cumalı), Gerçek İstanbul, Düşlenen İstanbul (deneme derlemesi), Rusya’dan, Balkanlar’dan, Orta Avrupa’dan sayısız yazarın ortasında… Özetle, Gallimard ya da François Maspéro gibi birkaç geleneksel yayıncının sınırlı çerçevesinin ötesine geçerek Türk edebiyatını daha geniş bir alana yaymayı başardığım izlenimini edindim… Strasbourg'da dört yıl süren derslerden sonra 2001 yılında Inalco'da Türk yazınını öğretmeye başladım, böylelikle Fransa'da pek az temsil edilen bir alanda öğrenciler ve genç araştırmacıların yetişmesine ve aynı zamanda - dolaylı olarak – genç bir edebiyat çevirmeni kuşağının oluşmasına katkı sundum. 2006 yılında Actes Sud Yayınları, Levent Yılmaz'ın başlattığı «Lettres turques» koleksiyonunu devralmamı ve yeni yazarları tanıtmamı istedi: işte bu noktada Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü yayımlandı, ardından Sema Kaygusuz, Tahsin Yücel, Yiğit Bener, Murathan Mungan, Leylâ Erbil, Enis Batur, Aslı Erdoğan gibi yazarlar… Güncel olarak 30'dan fazla başlığa sahip olan koleksiyonda, Ahmet Altan'ın Eylül 2021'de yayımlanan Hayat Hanım adlı romanıyla büyük başarı elde ettik; gerçekten de, daha önce hiçbir Türk yazara verilmeyen en büyük yazın ödüllerinden biri olan «le Fémina étranger»ye değer görüldü bu roman.

Öte yandan, 1999'dan beri yazmaktan hiç vazgeçmedim ve birkaç eser yayımladım: Verlaine ve Rimbaud'un bir gününe adanmış bir roman (Un Coeur double), Fransız-Türk ilişkilerini derinlemesine inceleyen bir roman (La Fille de l’ethnographe, 2022), otobiyografik öyküler (Du Nord cru, 2003), Kuzey Fransa'da bir gezi öyküsü (Sous le soleil, Bernanos, 2010), teatral bir fantezi (L’Homme qui parlait aux géants, 2014) ve dergilere ya da kolektif çalışmalara çeşitli katkıları bu çalışmalar arasında sayabilirim. Çeviri ve yaratıcı yazarlık birbirini besliyor…

Gerçek anlamda, Akdeniz Daktilosu’nun da kendine görev edinmiş olduğu « kültür köprüsü » kavramının karşılığısınız. Gerek dil öğretiminde, gerek edebiyat alanında, gerek de hem Fransız hem de Türk kültürü için değerli yapıtlarınız bulunuyor. Bu iki yazın kültürünün benzerlikleri ve farklılıkları hakkında yorumlarınız nelerdir?

Bugünden geriye düşünürsek yaklaşık 30 yıldır çeviriler, (kendi çevirilerim ve « Lettres turques » koleksiyonunda yayımladıklarım), toplu çalışmalar ve elbette 2001’den beri Inalco’da gerçekleştirmeyi sürdürdüğüm öğretim yoluyla Türk kültürü ve yazınının tanınmasına uğraşıyorum. Bu, kendine geniş bir yer bulmayı sürdüren bir süreç, Fransa’da Türk yazın kültürü için yeni bir ilgiden, Nobel Ödülü alan Orhan Pamuk dışında bir farkındalığa olanak tanıyan Türk romanı açısından bir meraktan yararlandığım izlenimine sahibim: örneğin Actes Sud’de Leyla Erbil ve Yusuf Atılgan’ı yayımlamakla kalmadık, buna ek olarak 20.yy’ın büyük isimlerinden birini, Tahsin Yücel’i de böyle yayımladık. O, Türkiye dışında tanınmayı hak eden çok özgün bir yetenek: 2004’ten beri 6 kitap Fransızca yayımlandı ve örneğin Yalan romanı (2002) ve buna ek olarak Golyan Devrimi (2008) romanıyla onu yayımlamaya devam etmek için mücadele veriyorum. İşin Fransız kanadına gelirsek, Türk çevirmen ya da yayımcı arkadaşlarıma şu ya da bu yazarı yayımlamalarını öneriyorum… Basını düzenli olarak takip edilen ve yerel üretimde metnin attığı çapanın değerlendirilebildiği ülkede yaşadığınız zaman herhangi bir yazarın üstün olduğu algısı daha ince oluyor: ben de Fransız yazınının bir okuruyum ve bu edebiyatın evrimlerine, geçirdiği akımlara, bu yazına ilişkin hangi yapıtların çevrilmesi gerektiğine ilişkin düşüncelerim var…

İki yazın kültürünün prensipleri, dil evrimi (20. yüzyılda Türk dilinin biraz kaotik tarihi ile birlikte) ve aynı zamanda belirli bir zamanda geçerli olan estetik ölçütler düşünüldüğünde oldukça farklı. Ne ki, her iki kültür de 19. yy sonu ve günümüz arasındaki süreçte hayli fazla kültür alışverişinde bulunmuş: 2019’da yayımladığım (ve Türkçesi Kırmızıkedi’den çıkan) İstanbul, Rive Gauche, bir yüzyıldan fazla süredir gerçekleşen bu kültür alışverişini, içine felsefe ve ideolojileri dahil ederek plastik sanatlara ve yayın dünyasının yapılanmasına dikkat çekmeye çalışarak ayrıntılı olarak anlatır. Türkiye ile Fransa arasındaki bu daimi gidiş geliş kuşkusuz unutulmaması gereken bir şey: Bir hareket, bir transfer akışı, içinde çok güçlü imajlar barındıran bir dinamik...

Klasik Türk ve Fransız yazınına oranla, her iki kültürün çağdaş yazını, özellikle de şiiri karşılıklı olarak yeterince iyi tanınmıyor. Kaynaklara ve çalışmalara bu denli kolay ulaşabildiğimiz bir dönemde çelişki oluştururcasına böyle bir durumun ortaya çıkması, yıllar boyunca sanat bilincinin azalmasıyla açıklanabilir mi?

Çağdaş şiire olan ilgi azlığını kolay yoldan açıklamak zor, ne ki bu, her iki ülkede de yapılabilecek bir saptama. Belki şiir alanında birçok yayının basımı Fransa’da daha fazladır (ki mikro şiir yayıncılarının sayısı yeterince etkileyici), ancak böyleyse de yapıtların satış adedinin ve okuyucu sayısının düşüşte olduğu gerçeği görülüyor. Bunun nedenlerinden biri kuşkusuz epeyce evrim geçiren kültürel teklif ve - dünya düzeyinde – roman türünün baskın hale gelmesi. Elbette, burada basılı üretimden söz ediyorum, dijital formatta sunulan şiir yine de okuyucuya « çiçeğin balını derme » fırsatını veren, Fransızca bir metinden İngilizce ya da Japonca bir çeviriye geçecek şekilde okunabilen devasa bir kütleyi yine de temsil ediyor. Türkçenin yalnızca göndermeler, kültürel arka plana, Osmanlılık’a, argoya yapılan anıştırmalar üzerinde çok oynayan epeyce işlenmiş bir dil olmasından değil, aynı zamanda Fransız zihniyetine çok « yabancı » bir imgeleme başvurmasından dolayı da büyük Türk şiirinin (burada öncelikle güncel İkinci Yeni yazarlarını, Ece Ayhan’ı, Edip Cansever’i ve Turgut Uyar üzerine düşünüyorum) çevirisinin zor olduğunu da söylemek gerek. Dolayısıyla Türk dili, çevirisi az yapılmış, dergilerin birkaç özel sayısına havale edilmiş, ancak doğrudan Fransızca çeviri mirasına « geçmemişti ». Rus Osip Mandelstam ya da İskenderiyeli Yunan Constantin Cavafy şimdi Fransa’da yazın iklimine çok iyi tanıtıldı, ama Cemal Süreya ya da İlhan Berk için aynı şey geçerli değil!

Son kitabınız Etnograf’ın Kızı’nda farklı kuşakların ve bakış açılarının farklılıklar, benzerlikler ve hatta bazen kültürler arasındaki çatışmaları ele aldığını görüyoruz. Kitabın tamamını henüz bitirmedim ama rahatlıkla söyleyebilirim ki, daha başındayken bile roman bende vurucu bir etki bıraktı. Bu romanı yazarken en büyük esin kaynağınız neydi?

Bu romanın çıkış noktası, Yabancı teması üzerine bir sayı yapan bir dergi yöneticisinin ısmarlaması oldu: sonunda daha da yapılandırılmış, bütün bir hale bürünen onlarca sayfalık küçük bir kurgudan doğdu roman. Zamanla, karakterimi 1960'ların ilk yıllarında Fransız kentinin keşfine koyulan Türk bir bilim insanı (bir etnograf) figüründe vücuda getirmeyi seçtim. Neden kent olduğunu soracaksınız. Oktay’ın, Fransız toplumunu çözümlediği, onun en küçük ayrıntısına kadar peşinden koştuğu bir projesi var ve kendinden öncekilerin takıldığı, deniz altında kalmış kayalardan kaçınıyor: daha ziyade Paris’te bulunan ve entelektüellerden oluşan küçük bir Fransız grubunu gözlemlemekle yetinmek. Bu nedenle, başkentten uzaklaşmayı ve kendini diğer Fransa'ya, küçük kasabalara, kırsal alanlara, Fransız yaşamının özünü yakalamayı umduğu yerlere kaptırmayı seçiyor. Görünüm biraz ironik, zira hem projenin azmini, temsil ettiği açmazı hem de Türkiye'de henüz az gelişmiş bir alanın bu genç temsilcisinin yaşadığı kuramsal zorlukları göstermek istedim... Özetle, eğer bu 1960'lar, bir yandan da bazı Türklerin kendilerini Amerika ile kurulmuş bağlarından kurtarmayı düşledikleri, Yugoslav deneyiminin ve kendilerine biçilen hizadan çıkmak isteyen yine aynı insanların düşlerini kurduğu militan üçüncü dünyacılığın büyük çağıysa, karakterin gururu, onu kendisini doğadan daha büyük düşlemeye sevk ediyor…

Komşuları tarafından pek anlaşılmayan ve kendini dışarıdan soyutlamış bir araştırmacı olarak kasvetli yaşamını resmedip sömürge prangalarından yeni kurtulmuş ve tamamen görmezden geldiği Cezayir de dahil olmak üzere Arap dünyasını keşfettiğini de anlatmak istedim karakterimin. Ona Cezayir ulusalcıları ve büyük Pan-Afrika festivali ile ilgili anlatılan öyküler, onun Türkiye'deki cumhuriyetçi seçkinler tarafından geleneksel olarak çok az tanınan Araplar hakkındaki görüşünü ufak ufak değiştiriyor. Bana öyle geliyor ki bu temalar günümüzde de geçerli…

Ve sonra, kızı Necla karakteri kendini kabul ettiriyor: muhafazakâr bir görünüm seçen (ebeveynlerinin başörtüsüyle kafa bulduğu) asi bir genç kadın, tamamen kendi çağına göre yaşayan ve toplumsal, romantik, siyasi birçok konuda daha ziyade açık… Babasıyla aynı çizgide konumluyor kendini, o da Batı'yı anlamak istiyor (Fransızlar yalnızca bir bahane) ve kitabın son bölümlerinde Paris'e gidiyor. Ve sonra, önyargıların ve klişelerin peşine düşen de sadece etnograf olmuyor: meseleye yazar da bulaşıyor zira çarpık görüşlerin (her iki tarafta da) hala çok yaygın olduğunu imliyorum: ikisinin yüzleşmesi genellikle gülünç ya da saçma, aynı zamanda trajik de olabilir, ne var ki ben bu eğilime ayrıcalık tanımayı istemedim. Oktay, yalnızca romanın sonlarına doğru, doğada uzun bir yürüyüş yaptığı sırada bir saldırıyla yüzleşiyor ve daha önce tamamen uygar olduğunu düşündüğü dünyanın vahşetini hissediyor... Bu, « insan ötekini asla tastamam bilemez » demenin bir yolu…

Yine son romanınızla devam etmek istiyorum. Aslında ilk bakışta nostaljik görünen bu kitap, okunmaya devam ettikçe yarının izini sürmemizi sağlıyor. Başka bir deyişle, elde etmesi kolay olmayan bir şey yapıyor: Dünü, bugünü ve yarını kendisiyle çelişmeden aynı masaya oturtuyor ve nefis bir «çağlar uyumu »yaratıyor. Romanınızı bu açıdan nasıl değerlendirirsiniz?

Şüphesiz, geçmişe (1960'lar ve 70'ler) demirlemesi nedeniyle roman nostaljik bir izlenim bırakıyor…. Ama gerçekte, bugünün Fransa'sını (biraz daha doğrudan Necla’nın kişiliği ve İstanbul izlenimleri doğrultusunda çağdaş Türkiye’ye değiniliyor) ve çelişkilerini anlatmak istedim: cömert ve zalim, belli konularda gösterişli ve şaşırtıcı ölçüde alçakgönüllü, laik ve aynı zamanda Katolik, küçük şeylere ilgisiz ve idealist… Fransız topraklarında daha kesin gerçekler, küçük el kitabı projesinde yazılabilecek kesinlikler bulacağını sanan bilginimiz Oktay'ın keşfettiği budur. Geleceğe gelince, 1960'ların ve 70'lerin tutulmayan sözlerinde, (genel olarak) toplumun ve her birinin kendi yolunda bireylerin iyi niyetleri ve çekincelerinde kendine yer buluyor. Oktay'ın entelektüel projesi hayli engin, ne ki yalnızca bir çıkmazda sonuçlanabiliyor ki projesi aynı zamanda bazı toplumsal bilimlerin (burada etnoloji ve antropoloji) kendini hem özgürleştirici hem de egemen konuşmalarda düşleyen bir eleştirisi. Bir noktada Oktay, bir meslektaşının çalışmasına takıntılı hale geldi, geldiği dünyaya karşı belirli bir sevimsizlik sezdi ve Avrupa düşüncesinin bu haksız ve ezici yayılmasına öfkelendi. Avrupa'da kalışı, dönüşünde daha önce taşıdığı yanılsamadan uyanarak bir şekilde Neo-Osmanlıcılık’a tutulmuş bir entelektüel olacağından evrimleşmesini sağladı. Bize bir şeyleri anımsatan entelektüel bir rota sapması, değil mi?

Fransız okuyucunun bunu net şekilde göreceğini umuyorum, birinci dereceden bir okuma onu kötü bir yokuşa sürükleyebilir. Ne ki, ironik bir üslupla yapılan ve sizi düşündürmeye sevk eden bu eleştiriler yoluyla herkesin kendini gözden geçirme yeterliliğine güvenmeyi tercih ediyorum. Zamanın geçişi ve kuşak değişiminin, kızında gördüğü ama tam olarak ölçemeden onu yerine yeniden koyacağı iyi niyetli bir insanın bilim düşünü alaşağı ederek eğlenen bir kurgu bu.

Dil öğretmek ve yazınsal yapıtlar üretmenin yanı sıra çeviriler de yapıyorsunuz. Bir Türk ve bir Fransız olarak Türk yazınının dünü ve bugününün Fransa'daki yansımalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Evet, yazınsal çevirinin yazmayı da beslediğini düşünüyorum ve bu açıdan yazar/çevirmen figürü kültürümüze çok iyi yerleşmiş durumda... Tahsin Yücel, Özdemir İnce, Ataol Behramoğlu, Cevat Çapan bu türün modelleridir: sırtını derinlikli bir yaratıcının işine dayamış mantıklı bir çevirmen çalışması. Çeviri yapılırken, kaynak dilin (bu, benim için Türkçe) dürttüğü ve bir bakıma kendi siperlerini zorladığı bir yaratıcılığı varsayan şeyin icat edilmesi gerektiğini hatırlatmak isterim: Fransızca çeviri, kuşkusuz tüm orijinali değil ama orijinalden bir şeyler bulması gereken, uzatılmış, kötü işlenmiş, araştırılmış bir dildir. Kısıtlama ve özgürlük arasında çeviri, mümkünse orijinal dilin ruhunun içine yedirildiği, dilin yeni bir sürümünü sunar. «Mümkünse» diyorum çünkü kendiliğinden yapılan bu esin kaynağı işinde elden gelenin en iyisi yapılıyor ama günün sonunda sadece elden gelen yapılıyor!

Sorunuzun ikinci kısmını açık bir şekilde yanıtlamak isterim: yazın tarihinin, gelişiminin de her dile çevrilmeyi hak ettiğini aklımızda tutmamız gerektiğini düşünüyorum. Örneğin Ahmet Hamdi Tanpınar ya da İkinci Yeni'nin şiiri, Fransa'da etkisi bugün de zayıf olan ışıltılı yol göstericilerdir: dolayısıyla Ece Ayhan'ın şimşek çaktıran şiiri kadar 1950'li ve 60'lı yılların romancısını da anlamamızı sağlayacak eserlerin çevrilmesi de önemlidir... 20. yüzyılın ikinci yarısının Türk yazınının, örneğin - bir gün - Avrupalı ​​veya Afrikalı (Fransızca konuşan) okuyucular tarafından takdir edilen büyük eserlerde vücut bulması amacıyla örneğin. Öte yandan, genellikle Fransızcaya yapılan çevirilerin yarattığı yankıyı göz önünde bulundurursak, bu çeviri dili Arapça, Farsça veya Korece gibi diğer dil alanlarına bir kestirme oluşturabilir! Küreselleşmeye rağmen (ya da küreselleşme nedeniyle), birçok yazınsal yapıtın keşfedilmesinin yolu, bir Fransız yayıncıdan geçmeye devam ediyor.

Yanıtlarınız için teşekkür ederim. Son olarak, Akdeniz Daktilosu’nun Türk ve Fransız okuyucuları için neler söylemek isterdiniz?

İki coğrafi alan, iki dil, iki kültür arasındaki iletişimin sürmesi gerektiğini söylemek isterim: Her çeviri, her makale, her öykü ya da roman kendi yapı taşını getirir. Türkiye ve Fransa'ya yönelik karşılıklı hevesin coşkunun her kuşakta bulunduğu açık… Türkiye'de bu «köprü» imajını yaymayı sürdüren öğretmen, çevirmen, edebiyatçı ve yayıncı örnekleri çok sayıda ve etkileyici. Yiğit Bener, Enis Batur, Orçun Türkay, Ebru Ertaş, Alpagut, Ayşe Güntekin gibi birbirinden farklı isimler sonunda edebiyatın hizmetine sunulmuş bir «Fransız tutkusu» manzarası oluşturdular: onlara güvenilebilir. Fransa'da çevirmenler, yazarlar, iyi niyetli yayıncılar da eksik değil, hepsi bir Türk alanı ortaya çıkarmakta kararlı. Bu gayri resmi topluluk işlev görüyor ve hatta genişliyor. 1980'lerin başında sadece üç-dört Türk yazarın Fransızca olarak burnunun ucunu gösterdiği zamanla bugün ne kadar da farklı!